Afrika ülkeleri için sürekli olarak bir ortak para birimi hayali kuruluyor ve bu sıklıkla dile getiriliyor. Defalarca bu konuya dair girişimlerde bulunuldu ve çalışmalar yürütüldü. Halihazırda altyapı çalışması devam eden ortak para birimi projeleri var. Peki Afrika’da gerçekten bir ortak para birimi mümkün mü?
Dilerseniz bu soruya cevap vermeden önce ortak para birimine dair yapılmış ve yapılmakta olan çalışmalara bir göz atalım.
Ortak para için isim önerileri: Afro veya Afriq
Afrika için iki tip ortak para biriminden söz etmek mümkün; bölge ve kıta bazlı. Batı, Doğu ve Güney Afrika olmak üzere 3 bölgede ortak para birimi çalışmaları veya kullanımı söz konusu. Bir de bunun yanında tüm kıtada geçerliliği olacak bir para birimi için çalışmalar yapılıyor.
1991 yılında imzalanan Abuja Anlaşması doğrultusunda, Afrika kıtasının tamamı için geçerli olacak ortak bir merkez bankası ve ortak bir para biriminin kurulması kararlaştırıldı. Buna göre 2028 yılına kadar ortak bir para biriminin oluşturulması hedefleniyor. Bu para birimi için düşünülen isimler ise Afro ve Afriq.
Siyasi istikrarsızlık önemli bir etken
Ortak para birimi konusunda en çok üzerinde durulan bölge hiç kuşkusuz Batı Afrika. Bu bölgede ortak para biriminin çıkarılması yüksek ihtimal olarak değerlendiriliyor. Bölgedeki ülkelerin eski Fransız sömürgesi olmaları ve aralarında kültürel ve tarihsel yakınlık olması ortak para birimine olan inancı artırıyor. Orta ve Batı Afrika’da kullanılan CFA frangı nispeten ortak para birimi olarak geçerliliğini sürdürüyor.
CFA, “Colonies françaises d'Afrique” yani “Fransız Afrika Sömürgeleri” anlamına gelen kelimelerin baş harfinden oluşturuldu ve 1945 yılında tedavüle girdi. Fransız sömürge döneminden kalan bir uygulama olduğu için bu isim rahatsızlık oluşturdu ve EKO isimli para birimine geçilmesi kararlaştırıldı. Lakin maalesef bu geçiş istenilen tarihte yapılamadı ve 2027 yılına ertelendi. Bu ertelemelerin temelinde, bölge ülkelerinde yaşanan siyasi istikrarsızlıklar, ardı adına gelen darbeler ve üye ülkeler arasındaki uyuşmazlıklar bulunuyor.
Orta ve Batı Afrika’daki 14 ülke tarafından kullanılan CFA frangını bir ortak para birimi olarak kabul etmeli miyiz emin değilim. Zira direkt Afrika ülkeleri tarafından oluşturulmuş ve tedavüle sokulmuş bir para birimi değil. Üzerinde sömürge kalıntıları var. Bu sebeple, halen tedavülde olsa da bunu bir ortak para birimi olarak kabul etmek bana çok doğru gelmiyor.
Güney Afrika randı ise Güney Afrika bölgesinde Namibya, Lesoto ve Eswatini’de kullanılan ortak para birimi olarak kabul ediliyor. Öte yandan, bir diğer bölgesel ortak para birimi çalışması Doğu Afrika’da yürütülüyor. Esasında Doğu Afrika için ortak para birimi yeni bir şey değil. Bölge, İngiliz sömürgesiyken 1929-1969 yılları arasında kullanımda olan Doğu Afrika şilini mevcuttu. İngilizler tarafından üretilen ve pounda endekslenen bu para biriminin ömrü kısa oldu. Yakın tarihte ortak para birimi tartışmaları yeniden alevlendi. İlk defa 2012 yılında, Doğu Afrika bölge ülkeleri tarafından ortak para birimi çağrısında bulunuldu. Lakin süreç içerisinde tekrar eden çağrılar ve çalışmalar yapılsa da bu para birimi hayata geçirilemedi. Güncel bir hedef olarak, bölgede 2024 yılında Doğu Afrika şilinine geçilmesi planlanıyor.
Neden ortak para birimi?
Ortak para birimi yalnız başına bir para basma meselesi değil. Tüm Afrika’nın birleştiği, sömürgecilik döneminde kaybettikleri gücü geri kazandıkları ve dünyanın söz sahibi büyük güçleri arasına gireceklerine dair bir hayali de içinde barındırıyor. Ortak para birimi ile bireysel ve zayıf mücadeleden ziyade bütünlüklü olarak nüfuz eksikliğine karşı koyma amacı bulunuyor. Zira bu durum Afrika’ya özgü değil. Örneğin Türk cumhuriyetlerinin birleşmesi, ortak ordu kurması ve ortak para birimine geçmesi gibi hayaller de mevcut. Tarih boyunca, ırk temelli bir birleşme devletlerin her zaman hayalini süslemiştir. Zaten 1963 yılında kurulan Afrika Birliği’nin de esas amacı buydu. Ortak ticaret, ortak vize ve ortak para birimi.
Gümrük Birliği, ortak para biriminin ilk adımı mı?
Afrika Serbest Ticaret Bölgesi anlaşması halihazırda 39 ülkede fiilen uygulanıyor. Bu Afrika ticareti için çok mühim bir adım. Anlaşmaya bu kadar fazla sayıda ülkenin katılması ve fiilen uygulaması Afrika’nın yarınları adına umut verici. Lakin bu anlaşma ortak para birimi anlaşmasından çok daha farklı bir anlam ifade ediyor. Ürün satmak, ticaret yapmak ile aynı para birimini kullanmak arasında çok büyük sorumluluk farkları var. Büyük ölçekli ekonomiler, küçük ölçekli ekonomiye sahip ülkeleri taşımak istemeyebilirler. Sık sık darbeler ile karşı karşıya kalan ülkelerin para birimine vereceği zararı düşünürsek, bu gelişen ülkeler için pek de mantıklı bir adım olmayacaktır.
Maalesef Afrika ülkeleri büyük ölçekli yolsuzluklarla anılıyor. Sadece alt kademe memurların değil bizzat devlet yöneticilerinin zimmetine geçirdiği milyar dolarlar söz konusuyken ve bu durumlar denetimden uzakken bir para biriminin oluşturulması ve ondan daha önemlisi sürdürülebilir olması şu an sadece bir hayalden ibaret.
Bölgesinde güçlü ve ticari hacmi yüksek ülkeler ortak para birimi konusunda daha çekimser davranacaktır. Küçük ve istikrarsız ülkelerden gelen ekonomik şok dalgalarıyla boğuşmak zorunda olması, kendi uğraşlarına ek yükler bindirecektir.
Ortak para biriminin olası faydaları
Ortak para biriminin en muhtemel faydası, Afrika Birliği’nin siyasi olarak nüfuz alanını arttırması olacaktır. BM’de daimi üyelik için talep edilen ve Afrika’yı temsil etmesi istenen o makamın daha kolay alınmasını sağlayabilir. Ticaret hacminin artması ve düzensiz para politikasına sahip ülkelerin bu politikalarını düzeltmeleri yönünde baskı aracı olabilir. Tüm bunlar muhtemel pozitif etkiler olarak sıralanabilir.
Tabi bunların hepsi ortak paraya geçince bir anda gerçekleşecek gelişmeler değil. Ortak para birimine bir kurtarıcı veya mesih gözüyle bakılmamalı. Para birimine geçer geçmez tüm sömürge artıkları bitecek, Afrika ülkeleri sonsuza kadar özgür ve güçlü olacak gibi abartılı ve gerçek dışı yorumlara aldanmamak gerekiyor. Önce ülkelerin kendi içlerinde stabil bir politik düzlem sağlaması ve sonra ortak kurullar oluşturacak demokratik olgunluğa erişmesi gerekiyor. Akabinde hayata geçirilecek ortak para birimi, Afrika ülkelerini desteleyecek ve büyütecek nitelikte olacaktır. Özetle, ortak para birimi bir amaç değil daha çok bir sonuç olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bölgesel para birimleri daha kullanışlı olacaktır
Evet, kıta bazlı ortak para birimine geçilmesi cesur kararlar ve birleştirici bir liderlikle mümkün hale getirilebilir. Lakin bunun sürdürülebilirliği en büyük sorun. Fransa ve İngiltere gibi eski sömürü devletleri ve Çin ve Rusya gibi sahada varlığını her geçen gün artıran aktörleri de ele almak gerekiyor. Çin’den yüksek miktarda kredi alan ülkeler ve Fransa’nın hala etkisini yoğun olarak hissettirdiği ülkelerde bağımsız ve sürdürülebilir bir para biriminden söz etmek oldukça güç. Zira Orta ve Batı Afrika ülkelerinde, özellikle ticari alanda yoğun bir Fransız etkisi devam ediyor.
Kişisel kanaatim, 54 ülkelik bu koca kıtanın tüm ülkeleri, onca çeşitliliklerine rağmen ortak bir para birimine geçmeyi denemek yerine, bölgesel para birimlerine geçmeleri çok daha kullanışlı ve akıllıca bir yaklaşım olur. Örneğin Doğu Afrika para birimi hayal değil. Ülkelerin kendi aralarında güçlü bağlar kurma olasılığı gayet mümkün. Bu sebeple bir Doğu Afrika Şilini kurulması bana göre çok daha mümkün. Hakeza Güney Afrika ülkelerinde daha kapsamlı bir çalışma yaparak ortak bir para birimi kullanılabilir. Batı Afrika için ortak bir para birimini konuşmak şimdilik güç. Darbeler ve darbe girişimleri ile başı ciddi şekilde dertte. Ama gelecekte bu da güçlü bir ihtimal olarak karşımıza çıkabilir. Özetle, tüm Afrika kıtasını bir araya toplamaktansa bölgesel para birimleri çok daha mantıklı bir politika olur.
© The Independentturkish
