Sıfır Atık Projesi (1)

Prof. Dr. Mustafa Öztürk Independent Türkçe için yazdı

Sıfır atık hiyerarşisi, beşikten mezara veya doğumdan ölüme, yani üretimden tüketime tüm kademelerde atık oluşmasını önlemek için yeniden düşünme ve yeniden tasarım, azaltma, tekrar kullanma, geri dönüştürme ve kompost üretimi, malzeme geri kazanma, bakiye atık yönetimi ve enerji amaçlı kullanım entegre yaklaşımı ile sürdürülebilir çözüm üretme esasına dayanır.

Sıfır atık hiyerarşisi, sıfır atık depolama esasına dayanır. 
 

Şekil 1 Sıfır atık hiyerarşisi.jpg
Şekil 1 - Sıfır atık hiyerarşisi / Fotoğraf: zwia.org (Kaynak-1)


Sıfır atık projesi, ‘üret-kullan-at’ lineer ekonomisinden “birinin üretim ve tüketim atığı diğerinin hammaddesi” döngüsel ekonomisine geçiş esasına dayanır. 

Sıfır atık projesi, “önce karıştır ve sonra ayrıştır” yanlış uygulamasından “önce ayrıştır sonra dönüştür” uygulamasına geçilmesini esas alır.

Sıfır atık projesi, atığa değer katmak, sürdürülebilirliğini sağlamak ve kıt olan kaynakların sürdürülebilir yönetimi altyapısını oluşturmaktır. 

Sıfır atık projesi, toprağı, suyu ve havayı kirletmeden merhametli korumadır. 

Sıfır atık projesi, sadece ambalaj atığını azaltma hedefi değildir.  

Sıfır atık projesi, tarım, hayvancılık, sanayi, inşaat ve hizmet sektörü üretim, ambalajlama ve satışı sürecinde atık oluşmasının önlenmesidir.

Bu sektörlerde atık oluşmasını önlemek için her bir sektörün tek tek incelenmesi, önlemlerin tek tek tespit edilmesi ve uygulama yol haritasının ortaya konması esastır. 

Sıfır atık projesi, tarım, hayvancılık, sanayi, inşaat ve hizmet sektörü olmadan uygulanamaz. 

Atık hiyerarşisinin en önemli maddesi atığı üretmeden önleme yol haritasını geliştirmedir.

Belediyeler, şehrinde atık oluşmasını önlemek ve çöp depolama alanlarına sıfır atık taşımak için pratik, ekonomik ve uygulanabilir projeleri vatandaşa sunar.

Piyasaya sürenlerle birlikte şehrinde oluşan atıkları kaynakta ayrı toplama sistemi altyapısı sistemini kurarlar ve uygulamaya koyarlar.

Sıfır atık projesi, yerel yönetimler aktif olarak projeyi üstlenmeden uygulanabilirliği çok zayıftır. 


Tarımsal ve hayvansal atıklar

Sıfır atık projesi ile tarımsal üretimde, doğru zamanda tekniğine uygun hasat, yüzde 10 oranında atık oluşması önlenir.

Hasat edilen ürünlerin tekniğine uygun geçici depolanması, taşınması, pazara sunulması ile yüzde 30’a varan tarımsal gıda atığı azaltılır.

Kısaca, üreticide, tüketicide kazanır.

Tarımsal üretimin hangi kademesinde atık oluştuğu bilinirse sıfır atık için çözümler geliştirilir.  

Sıfır atık projesi ile yılda 9-10 milyar kg yaş sebze ve meyve atığı oluşmaması, dur denmesini ve oluşuyorsa geri kazanılmasını hedef alır. 

Tarımda, sıfır atık projesi kapsamında, üretimden tüketime tüm kademelerde atık oluşma nedenleri, önleme yolları ve çözümleri tüm yönleri ile incelenir ve çözüm yolları uygulamaya konur.

Son çare, nihai tüketim sonucu oluşan biyobozunur organik tarımsal atıklardan toprak iyileştirici, stabilize edici ve su tutma kapasitesini artırıcı kompost üretilir.

Çöp depolama alanına sıfır atık gitmesi sağlanır.

Üretilen kompost, tarım arazilerinde kullanıldığında toprak;

  • İyileşir,
  • Su tutma kapasitesi artar,
  • Yaban oto ile mücadele azalır,
  • Tarımsal ürün kalitesi ve verimi artar.

Biyobozunur organik tarımsal atıkların nem içeriğine bağlı olarak anaerobik şartlarda biyogaz (biyoenerji) da üretilebilir. 

Türkiye’de şehirlerde yılda ortalama 34 milyon ton evsel atık oluşmakta.

Bu evsel atıkların yüzde 40-60, yani yılda 13,6-20,4 milyon tonu, biyobozunur özellikte organik atık içerir.

Sıfır atık projesi, 13,6-20,4 milyon ton biyobozunur atığın çöp depolama alanına gitmesinin sıfırlanması demektir. 

Değerli hammadde olan biyobozunur organik atıklardan kompost ve biyoenerji (biyogaz) üretilir.

Türkiye’de biyogaz tesisi yaklaşık 200 adet iken Almanya’da biyogaz tesisi sayısı 11 bin civarındadır. 
 

Şekil 2.jpg
Şekil 2 - Almanya’da biyogaz tesis sayısının yıllara göre değişimi


Diğer yandan, hayvancılık sektöründe, 154 milyon ton/yıl gibi önemli miktarda hayvan gübresi oluşmaktadır.

Bu miktar, evsel atık miktarının 4,5 katıdır.

Hayvan gübresi stabilize edilmeden tarımsal toprakta kullanıldığı zaman;

  • Toprağı hasta eder,
  • Tarımsal verimlilik düşer,
  • Yaban otu ile mücadele edilmesi gerekir.
  • Toprağın su tutma kapasitesi düşer. 

Yüzde 20 ve üzerinde kuru madde içeren hayvan gübresi kompost üretimi için önemli bir hammaddedir.

Stabilize edilmiş hayvan gübresi (kompost) toprak iyileştirici ve ıslah edici olarak kullanılabilir.

AB ülkelerinde stabilize edilmeyen hayvan gübresi tarımsal alanlarda kullanılamaz. 


Nem içeriği yüksek olan hayvan gübresi ise biyogaz üretiminde kullanılır.

Türkiye, hayvan gübresinden 2000 MW yenilebilir enerji ve sıvı kompost üretme potansiyeline sahiptir.

50 sığır, günde 1 ton taze gübre üretir.

Biyogaz tesisinde, bir ton hayvan gübresinden 60 kWh elektrik enerjisi, 120 kWh termal enerji ve 0,5 ton stabilize sıvı gübre (sıvı kompost) üretilir. 
 

Şekil 3 - Hayvan türüne bağlı olarak biyogaz üretimi.jpg
Şekil 3 - Hayvan türüne bağlı olarak biyogaz üretimi


Unutmayalım ki hayvan gübresi atık değil geri kazanılması ve kullanılması gerekli değerli hammaddedir.

Hayvan çiftliklerinde sıfır atık projesini uygulanabilir. 

Hayvan gübresinden kompost veya biyogaz üretilmesi ile hayvan çiftliği çevresinde;

  • Koku kirliliği,
  • Hava kirliliği,
  • Yüzeysel ve yeraltı su kirliliği,
  • Toprağın hasta edilmesi,
  • Suni gübre kullanılması

önlenir. (Kaynak-2: Hayvan gübresinden biogaz üretimi).


Evsel arıtma çamuru

Türkiye’de yılda 4 milyon ton yüzde 25 kurulukta susuzlaştırılmış evsel arıtma çamuru oluşmaktadır.

Çamur miktarı atıksu arıtma tesisleri arttıkça artacaktır. 

Almanya, evsel arıtma çamurundan yüzde 17 oranında kompost üretmekte ve tarım alanlarında suni gübre yerine kullanmaktadır.

Türkiye’de topraklar karbon, azot ve fosfor bakımından fakirdir.

Gelişmiş ülkelerde karbon, azot, fosfor ve potasyum bakımından zengin evsel atıksu arıtma çamuru toprak iyileştirici/düzenleyici kompost üretiminde kullanıldığı halde Türkiye’de kullanılması bürokratik engellerden dolayı yasaktır.

Bürokrasiden dolayı arıtma çamurları ya depolanacak veya pahalı olarak yakılacaktır. 

Yüzde 25 oranında susuzlaştırılmış evsel arıtma çamuru kompost üretiminde kullanılsa;

  • Tarım arazilerinde suni gübre kullanımı önlenebilir,
  • Koku kirliliği minimize edilir,
  • Yaban otu ile mücadele edilmesi azalır,
  • Atıksu arıtma tesislerinde sıfır atık oluşur.


Demir-çelik atıkları

Demir-çelik sanayinde her yıl 5 milyon ton cüruf oluşmaktadır. 

Demir-çelik sanayinden oluşan en önemli atıklar, cüruf ve baca gazı külüdür.

Bu tür atıklar, bir başka sanayide alternatif hammadde olarak kullanılabilir.

Bu tür atıkların depolanması çok yanlıştır. Cüruf ve baca gazı külü doğru yönetilirse hammaddedir. (Kaynak-3: Twitter, ozturk_mustafa).

Demir çelik sanayinde Sıfır Atık Projesi uygulaması ile;

  1. Doğrusal ekonomide, cüruf problemli atıktır.
  2. Döngüsel ekonomide;
  • Cüruf içindeki demir, alüminyum gibi değerli maddeler geri kazanılabilir ve geriye kalan bakiye uygun standartlara getirilerek bordür, kilit taşı, korkuluk ve kanalizasyon borusu üretiminde kullanır.
  • Baca gazı külü çimento ve hazır beton üretiminde kullanılır. 
  • Doğal kaynakların tahrip edilmesi ve kirletilmesi önlenir.

 

 

şekil 4-.jpg
Şekil 4 - Doğrusal ekonomi ile döngüsel ekonomi arasındaki fark


Şehirlerde inşaat sektörü atıkları

İnşaat sektöründe, inşaat faaliyetleri esnasında bitkisel toprak, hafriyat toprağı ve yıkıntı atığı oluşur.

İnşaat faaliyetlerinin aktif olduğu yıllarda sadece İstanbul’da yılda yaklaşık 48 milyon ton bitkisel ve hafriyat toprağı oluşuyordu. 
 

v.jpg
Şekil 5 -  ABD ve AB ülkelerinde kişi başına oluşan inşaat ve yıkıntı atığı (İYA) miktarı


Ortalama 500 yılda oluşan bitkisel toprak geri kazanılması gerekli önemli bir can maddedir.  

Humus bakımından zengin, mikroorganizma faaliyetleri yönünden aktif, bitkilerin yetişmesine uygun ve yüzeyden itibaren 5 ila 30 cm derinliğindeki yüzeysel toprak tabakasına bitkisel toprak denilebilir.

30 cm’nin altı topraktaki canlılığın (yararlı mantar ve yararlı bakteri) biyolojik olarak yeterli olmamasından dolayı bitkisel toprak değildir.

3 bin ton bitkisel toprak içinde yaklaşık olarak 5 ton canlı organizma yaşamaktır.

Bir gram verimli tarım toprağında, yaklaşık olarak 1 milyar bakteri, 100 milyon aktinomiset, 1 milyon mantar, 100 bin alg ve 100 bin protozoa bulunmaktadır.

Bitkisel toprak ağaçlar ve bitkiler için hayattır.

Hafriyat toprağı, sadece dolgu malzemesi olarak kullanılıyor.

Sıfır atık projesi çerçevesinde, hafriyat toprağı, üretim aşamasında, doğru yönetilirse önemli bitkisel toprak, dolgu malzemesi ve inşaat hammaddesi elde edilir. 

İnşaat ve madencilik sektöründe bitkisel toprak mutlaka geri kazanılması gerekli bir önemli bir hammaddedir (Kaynak-4: İnşaat Öncesi İyi Bitkisel Toprak Yönetimi).
 

Şekil 6 Siyah Alan bitkisel toprak kısmı.jpg
Şekil 6 - Siyah alan bitkisel toprak kısmı


Tarımsal ve orman atığı/artığı

Tarım arazilerinde biokütle bakiyesi, dönüşüm atığı, orman artığı ve yatak altlığı olarak;

  • Mısır sapı, buğday sapı, arpa sapı, yulaf sapı, günebakan sapı, pamuk sapı, tütün sapı, fasulye sapı, soya fasulyesi sapı, tütün sapı, kanola sapı, kenevir sapı, çeltik sapı,
  • Kolza tohumu, yağı alınmış ayçiçek tohumu,
  • Çeltik kabuğu, yer fıstığı kabuğu, fıstık kabuğu, fındık kabuğu,
  • Sera atıkları (Antalya ve benzeri bölgeler),
  • Meyve suyu üretiminde oluşan çilek, vişne, şeftali, kayısı çekirdekleri,
  • Soya fasulyesi yaprağı,
  • Tavuk ve büyükbaş hayvan yatak altlığı vb.,
  • Orman artığı

Dünya’da 2011 yılında enerji endüstrisi 2,1 milyar ton biokütle tüketmiştir. Avrupa Birliği'nin 2011 yılında tarım ve ormancılıktan elde edilen yaklaşık 2 milyar ton biokütle kullanacağı tahmin edilmektedir.

Türkiye’de kalorilik değeri 3000 kcal/kg üzerinde olan yılda 33 milyon ton tarımsal ve orman atığı/artığı oluşmakta.

Bu biokütle yenilenebilir enerji kaynağıdır ve Sıfır Karbon salımına sahiptir.

Bu biokütle enerji üretimi amaçlı kullanılsa yılda 2 milyar dolar fosil yakıt ithalatına dur denir.
 

Şekil 7 Biokütle ve Sıfır Karbon Salımı.jpg
Şekil 7 - Biokütle ve Sıfır Karbon Salımı


Yılda 33 milyon ton tarımsal ve orman biokütle atığının fosil yakıt yerine biyoenerji kullanılarak sera gazı CO2 salımları azaltılır.

Unutmayalım ki biokütle sürdürülebilir yenilebilir enerji kaynağıdır.

Kırsal bölgelerde biokütle tekniğine uygun yakılmadığı için yakıldığı yerleşim bölgesinde ciddi hava kirliliği oluşmaktadır.

Gelişmiş ülkelerde biokütleden pellet üretilerek ısınma ve enerji üretim amaçlı kullanılmaktadır (Kaynak-5: Biokütlenin Çimento Sanayinde Alternatif Yakıt Olarak Kullanılması).


Kullanılmış pişirme yağı (KPY) atığı

Avrupa’nın bazı ülkelerinde oluşan ve toplanan kullanılmış pişirme yağı (KPY) atık miktarları Şekil 8’de verilmiştir.

AB ülkelerinde hanelerde yılda 80o bin - 900 bin ton atık yağ oluşmaktadır. 
 

Şekil 8 AB ülkelerinde KPY oluşumu ve toplanan miktar.jpg
Şekil 8 AB ülkelerinde KPY oluşumu ve toplanan miktar


Türkiye'de yılda 350 bin ton kullanılmış pişirme yağı (KPY) oluşmaktadır.

Kaynakta ayrı toplanan KPY yağın sadece 38 bin tonundan alternatifi yerli biyodizel üretiliyor.

312 bin ton atık yağ illegal olarak toplanmakta, insan sağlığına zarar veren susuz yağ olarak kullanılmaktadır.

KPY’dan;

  • Margarin,
  • Sıvı yağ,
  • Sabun,
  • Tavuk yemi ve balık yemi

üretilerek yasa dışı olarak satılmaktadır.

Kanserojen madde içerme ihtimali yüksek olan, balık ve tavuk yemi olarak üretilmesi yasak olan (gıda zinciri yolu ile insanlara ulaşabilir) KPY’ların, karanlık insanlar tarafından, yasa dışı olarak toplanması, ara depolanması ve tekrar gıda sanayinde kullanılması sağlık için ciddi sorunlar oluşturur.

Karanlık insanlar, merdiven altından kullanıma (pazara) servis ettikleri KPY’ları temiz göstermek için filtreleme ve magnezyum silikat gibi kimyasallarla ağartma işleminden sonra tekrar kullanılmak üzere piyasaya susuz yağ olarak sunmaktadırlar. 

Bu yağların insan sağlığını tehdit eden yerlerde kullanılması önlense, denetlense, legal toplansa ve biyodizel üretiminde kullanılsa ülke ekonomisine katkısı toplamda 390 milyon dolar/yıl olacaktır (Kaynak-6: Kullanılmış Pişirme Yağlarının Çevresel Etkileri ve Tekniğine Uygun Toplama Sistemi).
 

Şekil 9 Kullanılmış pişirme yağı illegal olarak gıdalarda kullanılıyor.jpg
Şekil 9 - Kullanılmış pişirme yağı illegal olarak gıdalarda kullanılıyor

 

Kaynaklar: 

  • Kaynak-1:http://zwia.org/zwh/
  • Kaynak-2: Hayvan Gübresinden Biyogaz Üretimi, http://www.cevresehirkutuphanesi.com/assets/files/slider_pdf/UWDntXjXQmfS.pdf) 
  • Kaynak-3: Twitter, ozturk_mustafa)
  • Kaynak-4: İnşaat Öncesi İyi Bitkisel Toprak Yönetimi, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Kütüphanesi 
  • Kaynak-5: Biokütlenin Çimento Sanayinde Alternatif Yakıt Olarak Kullanılması http://www.mneproje.com/public/website/news/biomass-c-imento-raporu_20181126043737.pdf
  • Kaynak-6: Kullanılmış Pişirme Yağlarının Çevresel Etkileri ve Tekniğine Uygun Toplama Sistemi http://www.mneproje.com/public/website/news/kullanilmis-pismis-yaglarin-cevresel-etkileri-rapor_20181101051424.pdf

* Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.   

© The Independentturkish

DAHA FAZLA HABER OKU