Atatürk omuzlarındaki yükten nasıl kurtuldu?

Zeki Sarıhan, Independent Türkçe için yazdı

Fotoğraf: aoc.gov.tr

83 yıl önce aramızdan ayrılan Atatürk'ü aşağıdaki yazıyla anmak istiyorum. Anlatılan olay Atatürk'le ilgili görünmekle birlikte, bundan bütün siyasetçiler için çıkarılması gereken büyük bir ders vardır.

Konu, Atatürk'ün işlettiği Orman Çiftliği'yle birlikte, diğer çiftliklerinin ölümünden bir yıl önce devlet mülkiyetine onun emriyle geçirilmesinin hikâyesidir.

Atatürk'ün hayatını az çok okuyanlar ve dinleyenler, ailesinden herhangi bir mal edinmediğini bilirler. Diğer devlet memurları gibi subayların da maaşlarından para biriktirerek zengin olmaları, mal mülk edinmeleri mümkün değildir.

Atatürk kurucusu olduğu İş Bankası ve çiftlikleri Cumhurbaşkanı olmasından sonra edinmiştir. Bu tarihte (1925), Meclis'te muhalefet bulunmadığı, basın da özgür olmadığı için bu zenginleşmenin kaynağı sorulamamıştır. 
      

1.jpg
Fotoğraf: aoc.gov.tr

 

Atatürk, en sevinçli anını ne zaman yaşamıştır?

Kuşkusuz herkes gibi onun da çok üzüldüğü, sevindiği anlar vardır. Onun sevinçli olduğu anlarla ilgili bir liste yapılmış değildir.

Tahmin edilebilir ki askeri okullara yazıldığı, onlardan diploma aldığı zaman çok sevinmiş olmalıdır.

Her subay gibi rütbelerini aldığı zamanlar, Ordu Müfettişi olarak atandığında, Erzurum ve Sivas Kongrelerine başkan seçildiğinde, Türkiye Büyük Millet Başkanı olduğunda da sevinmiş olmalıdır.

Hele, düşmanın Sakarya boylarında durdurulması ve onu şan ve şöhretinin doruğuna taşıyan Dumlupınar Meydan Savaşı kazanıldığında sevincine payan olmamalıdır.

 
Padişahlığın kaldırılmasından bir yıl sonra Cumhurbaşkanı seçildiğinde, halifeliğin kaldırılmasında, Eğitim Birliği ve Medeni Yasadan tutalım, devletin yeni biçimi için aldığı reform kararlarına kadar Mustafa Kemal Paşa'nın hayatı, başka sevinçlerine vesile olacak olaylarla da doludur.

Onu sevindirme ihtimali bulunan daha pek çok olay sıralanabilir.


Fakat acaba Atatürk'ün hayatında en sevinçli anı hangisidir?

Bunu aşağıda kendisinden öğreneceğiz.


"Bunu vakit geçirmeden yapmalısın"

Tarih 1937'nin Mayıs ayıdır. Kafasında çok önem verdiği bir karar vardır.

Atatürk'ün Umumi Kâtibi Hasan Rıza Soyak, bir görev için Avrupa gezisine çıkacaktır.

Atatürk, ona şöyle demiştir:

Çocuk! Çabuk git, gel de artık şu çiftliklerin hazineye devri işini halledelim. Biliyorsun ben 1927 senesinde Büyük nutkumu verdiğim celselerden birinde BMM'ne, bunların Parti'ye ait olduğunu söylemiştim. Bu itibarla devir esnasında hükümetten Parti için bir miktar para alırsak iyi olacaktır. Bakalım; İsmet Paşa'nın dönüşünde meseleyi onunla görüşeceğim, en münasip şekli o zamana kadar kararlaştırırız.
 

3.jpg
Fotoğraf: aoc.gov.tr

 

Soyak, Paris'ten Almanya'ya geçmeye hazırlanırken Ankara'dan nöbetçi yaver telefon eder.

Atatürk, Soyak'tan Almanya gezisini yarıda bırakarak derhal yurda dönmesini emretmektedir. O da hemen o akşam yola çıkar.

İstanbul'a vardığında Atatürk de buraya gelmiştir. Birkaç saat sonra gemi ile Trabzon'a yola çıkacaktır.

Soyak'a, İnönü ile görüştükten sonra çiftlikleri bütün tesis ve varlıklarıyla hazineye hibe etmeye kesin olarak karar verdiğini söyler ve şu talimatı verir:

Sen bu akşam Ankara'ya git. Mevcudu tespit edip bir listesini yap. Ayrıca Başvekilliğe tarafımdan bir mektup hazırla.


Mektubun esaslarını da yazdırır;

Mektup müsvettesini İsmet Paşa'ya göster. Fikrini ve mutabakatını al, sonra bana telgrafla bildir. Bunu vakit geçirmeden yapmalısın. Çünkü Meclis kapanmak üzeredir. Ben istiyorum ki tatilden önce durumu Meclis'e arz edilmiş olsun, bunu temin etmelisin!..


Soyak, denileni yapar. Atatürk adına bir mektup yazar ve bir liste hazırlar. Müsvedde Başbakan tarafından da uygun bulunur.

Mektubu ve listeyi telgrafla Trabzon'da bulunan Atatürk'e arz eder. Atatürk, verdiği cevapta, uygun bulduğunu, hemen Başbakana vermesi gerektiğini, dönüşümde imza etmek üzere şimdilik telgrafının imza yerine eklenmesini emreder.

Telgraf, liste ile birlikte Başbakana verilir. Durumun 12 Haziran 1937 günü Meclis'e sunulması kararlaştırılır.
 

2.jpg
Fotoğraf: aoc.gov.tr

 

"Omuzlarımda Uludağ var!"

Şimdi Trabzon'a dönelim. Atatürk, 11 Haziran 1937 günü bu malları devlete bağışladığı ile ilgili yazısını yazdırmaya başlar.

"Malum olduğu üzere ziraat ve zirai iktisat sahasında fenni ve ameli tecrübeler yapmak maksadıyla muhtelif zamanlarda memleketin muhtelif mıntıkalarında birçok çiftlikler tesis etmiş idim" diyerek bunları hazineye hediye ettiğini yazar.

Bağışladığı çiftliklerin dönümünü, bunlardaki bina, tesisat, fabrika ve imalathaneleri, canlı demirbaşları liste halinde belirtir.

Listede gösterilen çiftliklerin toplamı 154 bin 729 dönümdür. Orman Çiftliği'nden başka içlerinde Yalova'da iki, Silifke'de iki, Dörtyol'da iki, Tarsus'ta bir çitlik de vardır.


Yazdırdıkça "Daha ne vardı?" diye çevresine sorar. Kimse ağzını açmaz.

Trabzon Valisi Yahya Sezai Uzay, Atatürk'ün bu bağıştan vazgeçmesini ister. Bunu söylemelerini Şükrü Kaya ve Tahsin Uzer'den rica eder. Fakat onlar ses çıkarmazlar.

Vali nihayet dayanamaz:

"Atatürk'üm ne olur yazdırmayın bu telgrafı. Siz milleti yok olmaktan kurtardınız. Türk vatanını, Türk tarihini ihya ettiniz, yeniden var ettiniz. Milletin size hediye ettiği kaç parça şeydir? Bunlar sizde milletin naçiz yadigârı olarak kalsın" diye yalvarır.

Atatürk, yazdırmayı bırakarak şöyle konuşur:

Vali, çok sıkılıyorum. (İki elini omuzlarının üstüne koyarak) Omuzlarımda Uludağ var sanıyorum. Ben mektepten çıktığım zaman kılıcımdan başka bir şeyim yoktu. Şimdi millet bana çok veriyor, kâfi bana.


Yazdırmaya devam eder.

Yazı biter, Atatürk bunların telgrafhaneye götürülüp Ankara'ya çektirilmesini emreder. Telgrafın makbuzunu alınca ayağa kalkıp şöyle konuşur:

Oh oh, ne kadar hafifledim ve ferahladım!


Atatürk, İnönü'ye çektiği telgraf okunurken heyecan içindedir. Gözleri nemlenmiştir.

"Yıllar evvel düşündüğüm bir işi Trabzon'da tamamlamak mukaddermiş" der.

Atatürk, Başbakanlığa yazdığı yazıyı halka okutmuş ve şöyle demiştir:

Hayatımın hatırlayabildiğim en sevinçli dakikalarını yaşıyorum. Mal ve mülk bana ağırlık veriyor. Bunları milletime vermekle ferahlık duyuyorum. İnsanın serveti kendi manevi şahsiyetinde olmalıdır. Ben büyük millete daha neler vermek istiyorum.


Atatürk'ün "Daha neler vermek istiyorum" diye ima ettiği şey İş Bankası'ndaki serveti olmalıdır.

Nitekim bunu da öldüğü yıl olan 1938'de Dolmabahçe'ye çağırdığı notere vasiyetname olarak yazdırmış, bankadaki hisselerinden doğan nemayı kendi yakınları ve İsmet Paşa'nın çocuklarının öğrenimi için ayırdıklarının dışında kalan esas bölümünü Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu'na bırakmıştır.

Cumhuriyet Halk Partisi'ne bırakılan bir pay yoktur. Parti yalnızca bu hesabı yönetmekle görevlidir.
 

iş bankası.jpg
Atatürk, 22 Ekim 1929'da İş Bankası merkez ofisinde / Fotoğraf: Wikipedia

 

Atatürk bu servetten niçin rahatsızlık duymuştur?

Atatürk'ün İş Bankası ve Çiftliklerinin kaynağı, bilindiği gibi Hindistan Müslümanlarının Kurtuluş Savaşı'na yardım için gönderdikleri yardımın bir kısmıdır.

Savaş sırasında Atatürk'ün banka hesabında tutulan para, savaştan sonra özel bir banka olan İş Bankası'nın kuruluşunda ve çiftliklerin alınışında kullanılmıştır.

Açıkça yazılıp söylenemese de bunun çeşitli dedikodulara konu olması kaçınılmazdır. Dönemin politikacı ve gazetecilerin bunu bilmemesi mümkün değildir.

Atatürk'ün 1922'den sonra uzun yıllar mebus ve gazeteci olarak yakınında bulunan Falih Rıfkı Atay, Hindistan Müslümanlarından Kurtuluş Savaşı'nın ihtiyaçları için gelen paranın İş Bankası'na kuruluş sermayesi yapılması konusunda "Bu paraya dokunmamalıydı" diye yazabilmiştir (Ancak Atatürk'ün ölümünden yıllar sonra kaleme aldığı Çankaya kitabında).

Nitekim bunun ağırlığını üzerinde hisseden Mustafa Kemal Paşa, Bankanın kuruluşundan ve Çiftliğin alınışından iki yıl geçmeden 1927'de bu servetin Halk Fırkası'na ait olduğunu söylemek zorunda kalmıştır.

Atatürk'le İnönü arasındaki anlaşmazlıklardan birinin de çiftliğin Tarım Bakanlığı tarafından satın alınması ve Çiftlik içindeki bira fabrikasının tekel oluşturulmasıdır.


Atatürk'ün çiftlikleri devlete iade kararını yıllar önce düşündüğü, yukarıya alınan kendi sözlerinden anlaşılmaktadır.

Bu durum, 1937 Mayısına kadar on yıl daha sürmüş, bu tarihte Atatürk çiftliklerini devlete bağışlamaya kesin olarak karar vermiştir. İçindeki işletmelerle birlikte devredilen çiftliklerin yüz ölçümü 154 bin dönümdür. 

Bu gerçeğe parmak basan Hikmet Kıvılcımlı, geniş topraklara sahip olduğu için toprak reformuna karşı çıktığı belirtilen Adnan Menderes'in yalnızca 4 bin dönüm toprağı olduğunu, Doğu milletlerinde toprak mülkiyetine açlık olduğunu, etrafındaki kişilerin de Atatürk'ü bu yolda teşvik ettiğini yazmaktadır. 


İş Bankası ve Orman Çiftliği'nin nasıl edinildiğini öğrendiğim yıllar öncesinde beri bu konuyu açtığım bazı aydınlar "Bütün memleket ona verilseydi çok sayılmazdı" gibi yanıtlar verdiler.

Bir tarihçi de gücün servetle yaratılabileceğini söyledi…

Falih Rıfkı Atay da, Büyük Zaferden sonra bir grup milletvekilinin bir önerge hazırlayarak Atatürk'ün bir milyon lira ile ödüllendirilmesini önerdiklerini, ancak Atatürk bunu kabul etmediğini Çankaya'da yazmaktadır.

Atatürk önce kayınpederi Muammer Bey'le bir dış ticaret şirketi kurmak istemiş, bu tasarı gerçekleşmeyince bankacılık ve çiftçiliğe yatırım yapmıştır. 


Açıkça anlaşıldığı gibi Atatürk, böyle bir servet sahibi olmaktan rahatsızlık duymuş, bunu devlete devretmekle de üzerinden büyük bir yük kalktığını hissetmiştir.

Bu vesile ile onun şu sözü her dönemde ibret alınmaya değer:

İnsanın serveti kendi manevi şahsiyetinde olmalıdır.

 

 

** Çiftliğin devri ile ilgili kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivlerindeki belgelere, 1937 tarihli bazı gazetelere, Hasan Rıza Soyak'ın Atatürk'ten Hatıralar C. II (İstanbul, 1973), Trabzon Valisi Yahya Sezai Uzay'ın yayımlanmamış anılarına ve diğer bazı kaynaklara dayanarak Atatürk'ün Bütün Eserleri, C. 29, İstanbul, 2011, Kaynak Yayınları, s. 257-263.

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.

© The Independentturkish

DAHA FAZLA HABER OKU