25 Ekim 2021… 

Dolar/TL, bu tarihe 9 lira 85 lira seviyesinde başladı, 9,54 lira seviyesinde bitirdi. 

Bu baş döndüren dalgalanmanın temelinde ise siyaset tarafında hafta sonu başlayan gerilimin, bugün piyasalar kapanırken yapılan açıklamalarla bir miktar gevşemesi yatıyor. 

Her siyasi ya da ekonomik açıklamada, alanın da almayanın da yüreğini hoplatan dolar beş yıl öncesine göre üç kat daha pahalı. 

Doların merdivenleri üçer beşer çıkmasıyla neler kaybettiğimize geçmeden önce, yukarıda bahsettiğimiz haber akışına kısaca değinelim... 

Merkez Bankası'nın 21 Ekim'deki toplantısında 200 baz puan gibi güçlü bir faiz indirimine gitmesiyle kızışmaya başlayan kur için "endişenin zirve yaptığı" an, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın açıklamaları oldu. 

23 Ekim'de Eskişehir'de düzenlenen bir açılış töreninde konuşan Erdoğan, 1455 gündür tutuklu iş insanı Osman Kavala'nın serbest bırakılması için çağrıda bulunan, ABD, Almanya ve Fransa'nın da aralarında olduğu 10 ülkenin büyükelçilerine çok sert yanıt verdi: 
 

Yatıyorlar, kalkıyor, Kavala, Kavala. 'Kavala' dediğin Soros'un Türkiye şubesi. 10 tane büyükelçi onun için Dışişleri Bakanlığı'na geliyor. Bu ne terbiyesizliktir? Siz burayı ne zannediyorsunuz? Burası Türkiye, Türkiye! Burası öyle zannettiğiniz gibi bir kabile devleti değil. Burası Türkiye, anlı şanlı Türkiye! 

Burada kalkıp Dışişleri Bakanlığı'na gelip talimat verme gibi bir yola giremezsiniz. Gerekli talimatı ben de Dışişleri Bakanımıza verdim. Ne yapması gerektiğini söyledim. 

'Bu 10 tane büyükelçi bunların bir an önce istenmeyen adam ilan edilmelerini hemen halledeceksiniz' dedim. Zira bunlar, Türkiye'yi tanıyacaklar, anlayacaklar, bilecekler, bilmedikleri, anlamadıkları gün burayı terk edecekler."

Cumhurbaşkanının bu açıklamasıyla haftaya gergin başlayan piyasaların tansiyonu, büyükelçiliklerden ve Anadolu Ajansı'ndan geçen mesajlarla bir miktar da olsa düştü. 

ABD, Kanada ve Hollanda büyükelçiliklerinden yapılan açıklamada, "bazı soruların yönetilmesi vesilesiyle" Diplomatik İlişkiler Hakkındaki Viyana Sözleşmesi'nin 41. Maddesi'ne riayet edileceği teyit edildi. 

Anadolu Ajansı, diplomatik kaynaklara dayandırdığı haberinde, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın ABD ve diğer büyükelçiliklerin açıklamalarını "olumlu" karşıladığı duyuruldu. 

Cumhurbaşkanlığı Sistemi'ne geçişten bu yana TL, yüzde 53 değer kaybetti

Türk Lirası'nın dolar karşısındaki kaybı sadece son bir yılda bile yüzde 23. 

Cumhurbaşkanlığı Sistemi'nin resmen başladığı 9 Temmuz 2018'de 4 lira 60 kuruş olan kur, bugüne kadar 5 lira 25 kuruş daha yükseldi. Yani yaklaşık 2,5 senedeki kayıp yüzde 53. (Güncelleme: Dolar/TL'nin 15 lira üzerine çıktığı 16 Aralık itibarıyle bu kayıp yüzde 70'tir)

Son 20 yıla baktığımızda ise daha karamsar bir tablo ortaya çıkıyor. 

25 Ekim 2001'de 1 lira 60 kuruş seviyesinde olan Dolar/TL, 25 Ekim 2011'e (1,82 TL) kadarki 10 yıllık süreçte sadece 22 kuruş artarken, 2011'den bugüne yaklaşık 8 lira arttı. 

Türk Lirası'nın 20 yıllık kaybı yüzde 83. 

Beş başlıkta son 10 yıldaki kaybın cebimize yansımasına bakalım… 

1. Kişi başına düşen milli gelir yedi yıldır düşüyor

Bir ülkede belirli bir dönemde üretilen mal ve hizmetlerden dolayı oluşan katma değerin, yani gayrisafi yurtiçi hasılanın nüfusa bölünmesiyle hesaplanan kişi başına düşen milli gelir, 2013'ten bu yana gerilemeye devam ediyor. 

TÜİK verilerine göre 2001 yılında kişi başına düşen milli gelir (yıllık) 3 bin 108 dolardı. Bu değerin Türk Lirası karşılığı ise 3 bin 794 liraydı. 

2020 yılında bu değer 60 bin 525 lira oldu ancak dolar karşılığı da 8 bin 597 dolar olarak hesaplandı. 

Kişi başına düşen milli gelir, 2001-2013 yılları arasında 12 bin 582 dolar kadar yükseldi. Buradan sonra ise düşüş başladı. 

Vergi Uzmanı Dr. Ozan Bingöl, kendisine ait "Vergiye Dair" adlı internet sitesinde 30 Eylül tarihinde kaleme aldığı makalesinde üst üste yedi yıllık kaybın Cumhuriyet tarihinde bil ilk olduğunu yazarak şunları söylemişti: 

Daha önce sadece ikinci dünya savaşı yıllarında arka arkaya dört yıllık bir kişi başına gelir düşüşü yaşanmıştır. Dünya ekonomik buhran dönemi, 1980 darbesi dönemlerinde bile kişi başına gelir düşüşleri en çok arka arkaya üç yıl sürmüştür. 

 

	Kişi başına düşen milli gelir ($)	Dolar/TL yıllık ortalaması
2006	7971	1,43
2007	9735	1,30
2008	11018	1,29
2009	9044	1,55
2010	10629	1,50
2011	11289	1,67
2012	11674	1,80
2013	12582	1,90
2014	12178	2,19
2015	11085	2,72
2016	10964	3,02
2017	10696	3,65
2018	9793	4,82
2019	9207	5,68
2020	8597	7,01

2. Asgari ücretin dolar karşılığı küresel kriz dönemine kadar geriledi

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın son olarak 2014'te yayımladığı verilere göre asgari ücretle çalışan sayısı 4,9 milyon. 

Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu Araştırma Dairesi'nin (DİSK-AR) 2020 Asgari Ücret Raporu'na göre ise asgari ücretle çalışanların sayısı yaklaşık 10 milyon. 

TÜİK'in Temmuz 2021 verilerine göre 28,7 milyon kişinin istihdam edildiği Türkiye'de her üç kişiden biri asgari ücrete çalışıyor. 

Peki istihdam piyasasında bu kadar önemi olan asgari ücretin, dolar karşısındaki değeri yıllara göre ne oldu? 
 

	Net Asgari Ücret (TL)	Dolar karşılığı
2001 (*)	110	89
2002 (*)	173	114
2003	225	150
2004 (*)	310	218
2005	350	261
2006	380	265
2007 (*)	411	316
2008 (*)	492	381
2009 (*)	536	345
2010 (*)	587	391
2011 (*)	643	385
2012 (*)	720	400
2013 (*)	832	437
2014 (*)	868	396
2015 (*)	974	358
2016	1300	430
2017	1404	384
2018	1603	332
2019	2020	355
2020	2324	332
2021	2825	324 (**)
2022	4250	271  (***)

(*) Asgari ücretin yıl içerisinde iki veya daha fazla hesaplandığı yıllarda, yıllık ortalama asgari ücret hesaplanmıştır

(**) Yıl başından bu yana,  11 ay 15 günlük dolar/TL ortalaması alınarak hesaplanmıştır. 15 lira 65 kuruşluk kurdan hesaplanınca 180 dolar etmektedir.

(**) ve (***) 16 Aralık 2021 tarihinde güncellenmiş, 2022 asgari ücreti için Dolar/TL tarihi zirvesi 15 lira 65 kuruş baz alınmıştır. 

Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi bugünün asgari ücreti, küresel finansal krizin yaşandığı 2009 yılı seviyesine kadar geriledi. Dolar/TL kurunu bugün ulaşılan tarihi seviyesinden hesapladığımızda ise asgari ücretin dolar karşılığı 2007 öncesine kadar gidiyor. 

3. Türkiye'nin dış borcu son 10 yılda dolar cinsinden 1,4 katına, TL cinsinden neredeyse 7 katına çıktı

Hazine ve Maliye Bakanlığı'nın verilerine göre Türkiye'nin net dış borç stoku, 10 yılda dolar bazında yüzde 44, 20 yılda ise yüzde 247 arttı. 

Türk Lirası cinsinden 2000 yılında 47,9 milyar dolar olan dış borç, 2020 sonunda 1,8 trilyon liraya ulaştı. Sadece son 10 yıla bile dış borç, 6,7 katına çıktı
 

	Türkiye'nin net dış borç stoku (Milyar $)	TL karşılığı
2000	77,3	47,9 milyar
2010	186,5	279 milyar
2011	193,8	323 milyar
2012	199,5	359 milyar
2013	230,6	438 milyar
2014	243,7	533 milyar
2015	253,9	690 milyar
2016	252,7	763 milyar
2017	291,2	1 trilyon 62 milyar
2018	280,3	1 trilyon 351 milyar
2019	244,6	1 trilyon 389 milyar
2020	268,9	1 trilyon 882 milyar

TÜİK verilerine göre 1 trilyon 524 milyar 788 milyon liralık mal ve hizmet üreten Türkiye'nin 1,8 trilyon liralık borcu göz önüne alındığında ülkede üretilenin, borcu ödemeye yetmediği ortaya çıkıyor. 

4. Dış ticaret açığı

Enerjide yüzde 90'ın üzerinde, hammadde de yüzde 76 oranında dışa bağımlı olan Türkiye ayrıca, 2020'de Cumhuriyet tarihinin tarım ürünleri ithalatı rekorunu kırdı. 

Türkiye İstatistik Kurumu'nun son açıkladığı ağustos verilerine göre ihracat, 18,9 milyar dolar olurken, ithalat 23,1 milyar dolar seviyesinde kaydedildi. 

Ocak-Aralık 2020 döneminde ise ihracat 169 milyar 482 milyon dolar olurken ithalat 219 milyar 397 milyon dolar açıklandı. 2020'nin dış ticaret açığı 49 milyar 915 milyon dolar. 

Son 10 yılda dış ticaret açığındaki değişim ise şöyle: 
 

	Dış ticaret açığı ($)	İthalata harcanan ($)
2010	71 milyar 661 milyon	185 milyar 544 milyon
2011	105 milyar 593 milyon	240 milyar 842 milyon
2012	82 milyar 976 milyon	235 milyar 537 milyon
2013	99 milyar 859 milyon	251 milyar 261 milyon
2014	84 milyar 509 milyon	242 milyar 224 milyon
2015	63 milyar 395 milyon	207 milyar 234 milyon
2016	55 milyar 996 milyon	198 milyar 602 milyon
2017	76 milyar 807 milyon	233 milyar 800 milyon
2018	55 milyar 16 milyon	223 milyar 39 milyon
2019	29 milyar 512 milyon	210 milyar 345 milyon
2020	49 milyar 915 milyon	219 milyar 397 milyon

 

Yukarıdaki tablodan görüldüğü üzere son 10 yılda ithalat artsa da dış ticaret açığında önemli miktarda azalma var. 

Ancak tablodaki verilerin TL karşılıklarına bakıldığında 2010'da 71,6 milyar dolar olan dış ticaret açığı 107,4 milyar lirayken; 2020'deki yaklaşık 50 milyar dolarlık dış ticaret açığı 350 milyar liraya denk geliyor. 

Benzer şekilde 10 yıl önce 185,5 milyar dolar ödenen ithalatın o günkü TL karşılığı 278,2 milyar lirayken; 2020'deki 219,3 milyar dolarlık ithalatın Türk Lirası maliyeti 1 trilyon 535 milyar lira.